چرا قصه‌ها روایت‌های مختلفی دارند؟
کارشناس و راهنمای پژوهشگران مجموعه ۱۶جلدی «فرهنگ قصه‌شناسی یلدا» گفت: قصه‌ها از دیرباز در کنار خاصیت سرگرم‌کنندگی و تربیتی که داشته‌اند مدام از نقطه‌ای به نقطه دیگر سفر کرده‌اند و شاید همین موضوع باعث شده است که مثلا یک قصه ساده مثل «بز زنگوله‌پا» با چندین روایت نقل شود.
به نقل از اداره کل روابط عمومی و امور بین‌الملل کانون، علی‌مراد خرمی، نویسنده و پژوهشگر اظهار کرد: کتاب پژوهشی ۱۶ جلدی «فرهنگ قصه‌شناسی یلدا» بخشی از پروژه‌ای بزرگ است که توانسته بیش از هشت‌هزار روایت شفاهی را از نقاط مختلف کشور جمع‌آوری کند و در دل خود جای دهد. ما در این مجموعه تلاش کرده‌ایم تا با گردآوری، خلاصه‌کردن و بیرون‌کشیدن نکته‌های پژوهشی مانند موضوع، بن‌مایه‌ها، عبارت‌های کلیشه‌ای (عبارت‌ها و جمله‌های آغازین، میانی و پایانی)، شخصیت‌های انسانی و حیوانی، پیام‌های تربیتی، همچنین طبقه‌بندی و کدگذاری قصه‌ها و افسانه‌های شفاهی سراسر ایران، منبع و مرجعی غنی و سودمند از ذخیره‌های ارزشمند فرهنگی این مرز و بوم را در اختیار پژوهشگران و قصه‌گویان قرار دهیم.
او با بیان این‌که برخی از این قصه‌ها در واقع روایت‌های گوناگونی از یک قصه هستند که در خرده‌فرهنگ‌های حوزه فرهنگی و تمدنی ایران و گاهی جهان رواج دارد، تصریح کرد: از دیرباز قصه‌ها در کنار خاصیت سرگرم‌کنندگی، کاربرد تربیتی و انتقال ارزش‌های فرهنگی به نسل‌های آینده را بر عهده داشته‌اند. گذشتگان ما به واسطه همین قصه‌ها بچه‌های خود را تربیت می‌کردند و اندیشه‌های عامیانه، فلسفی، اجتماعی و عرفانی خود را به نسل‌های بعدی منتقل می‌کردند. امروز اگرچه دنیا به مدد پیشرفت فناوری با ابزاری چون رایانه‌ها، سینما و انیمیشن مواجه است اما ماده اولیه تمام این ابزارهای به ظاهر پیشرفته همان افسانه‌ها و قصه‌های کهن است.
او سپس بیان کرد: قصه‌ها در جریان جابه‌جایی از یک فرهنگ به فرهنگ‌های دیگر معمولا به تناسب ویژگی‌های جغرافیایی، فرهنگی و نیازها و ملاحظه‌های تربیتی روایت‌های مختلفی را به خود گرفته‌اند. مثلاً همین قصه «بز بز قندی» یا «بز زنگوله‌پا» که ما بارها و بارها آن را شنیده‌ایم، جالب است که بدانید در مناطق مختلف حوزه تمدنی و فرهنگ ایران روایت‌های گوناگونی دارد. در این روایت‌ها ساختار کلی یکسان اما جزییات متفاوت است؛ مثلا در روایتی دو فرزند، در روایتی سه فرزند و در روایتی ۹ فرزند برای او نقل شده است. جالب است که بدانید این قصه در کتاب برادران گریم هم ثبت و در کشورهای اروپایی هم سینه به سینه نقل شده است.
خرمی تاکید کرد: قصه‌ها مدام در حال سفر بوده و هستند و در این جابه‌جایی‌ها، روایت‌های مختلفی را به خود پذیرفته‌اند. جالب است بدانید همین قصه‌ای که با نام «استاد محمد پینه‌دوز» چاپ و منتشر شده و با عنوان‌های دیگر در حوزه تمدنی ایران روایت می‌شود، در شانزدهمین جشنواره بین‌المللی از سوی یک قصه‌گوی اروپایی اجرا شد، همان‌جا اختلاف نظرهایی را پدید آورد. ماجرا از این قرار بود که در آن جشنواره که در تبریز برگزار شد، قصه‌گوی اروپایی قصه گفت. قصه‌گویان افغانستانی ادعا کردند این قصه به افغانستان تعلق دارد و به ماجرای سلطان محمود مرتبط می‌شود. یک قصه‌گوی اصفهانی هم مدعی شد که این قصه متعلق به ایران خاصه اصفهان است و اصل آن به دوره شاه عباس می‌رسد. اما جالب است که بدانید همه به نوعی درست می‌گفتند فقط به این‌که هر قصه ممکن است روایت‌های گوناگونی داشته باشد فکر نمی‌کردند. در حالی‌که شکل قدیمی آن قصه در شاهنامه و با عنوان «لنبک آبکش» در بخش پادشاهی بهرام گور نقل شده است. اما در نقل سینه به سینه در خرده‌فرهنگ‌ها در جزییات تغییرهایی کرده و به پادشاهان گوناگونی نسبت داده شده است.
این پژوهشگر افزود: مجموعه «فرهنگ قصه‌شناسی یلدا» چنین آگاهی‌هایی را در اختیار علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار می‌دهد و بدین‌گونه به شکلی ناملموس و به اصطلاح زیرپوستی علت اختلاف روایت‌ها را روشن می‌سازد. این مجموعه به قصه‌گویان این امکان را می‌دهد که ضمن آشنایی با انواع روایت‌های یک قصه و الهام گرفتن از این گوناگونی‌ها، به تناسب حال و هوا و روحیات خود، ملاحظه‌های فرهنگی، ویژگی‌ها و نیازهای مخاطبان، روایت خود را خلق کنند؛ زیرا یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فرهنگ و ادبیات شفاهی این است که خلاقیت در آن‌ها هیچ‌گاه متوقف نمی‌شود. هر قصه با هر بار بازتعریف یا بازاجرا، بازآفریده نیز می‌شود. قصه‌ای که از من شنیده‌اید، اگر همین قصه را برای دیگری قصه‌گویی کنید، دیگر آن اثر، اثر آفریده شماست، باز هم چنان‌چه قصه‌گوی دیگری همین قصه را در جایی دیگر اجرا کند دیگر اثر، اثر اوست، زیرا قصه‌گو با هوشمندی و مهارتی که دارد، حتی اگر ظاهرا تغییری در قصه نداده باشد، با لحن، بیان و زبان بدن و همچنین فضای معنوی که ایجاد می‌کند، قصه را از آن خود کرده است وگرنه قصه‌گویی او آن گرمی و گیرایی لازم را نخواهد داشت.
این محقق در پاسخ به این سوال که قصه‌ها چگونه سفر می‌کنند گفت: از گذشته‌های دور مردم برای تامین معاش خود ناگزیر به سفرهای طولانی بوده‌اند. بازرگانان و مسافران برای آن‌که بتوانند مسیر خود را کوتاه‌تر کنند اغلب قصه‌گویانی استخدام می‌کرده‌اند تا با قصه شنیدن از ملال سفر بکاهند. همچنین در گذشته در جنگ‌های پی در پی قصه‌ها بین اقوام غالب و مغلوب رد و بدل می‌شد و در این جابه‌جایی روایت‌های مختلفی را به خود می‌گرفت. کارل گستاو یونگ، روان‌شناس معروف سوئیسی، معتقد است سفر قصه‌ها نه فقط حاصل سفرهای بازرگانان، نظامیان و دانشمندان بلکه بیشتر برخاسته از کارکرد نامریی ناخودآگاه جمعی و عملکرد جادویی کهن‌الگوهاست چرا که دیده شده مثلا اقوام بدوی جنگل‌های آمازون، که هیچ‌گونه سابقه ارتباط با اقوام شرقی را نداشته‌اند، هم قصه‌هایی با ساختار و بن‌مایه‌های مشترک با اقوام شرقی دارند.
مجموعه ۱۶ جلدی «فرهنگ قصه‌شناسی یلدا» اثر علی خانجانی و تلاش پنج‌ساله ۷۰ نفر از کارشناسان، پژوهشگران و ویراستاران به تازگی از سوی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر شده است.
منبع:ایسنا
مرتبط:
دیدگاه‌هایی درباره ثبت «روز قصه و قصه‌گویی»
