کتاب خوراک، ژانر جدید ادبیات کودک
سیدعلی کاشفی خوانساری در یادداشتی به مناسبت روز جهانی گیاه‌خواری، به معرفی کتاب خوراک که موضوع آن‌ها خوردنی‌ها و خوراکی‌هاست، پرداخته است.
این نویسنده و منتقد ادبیات کودک و نوجوان در یادداشتی نوشته است:
«اول نوامبر روز جهانی گیاه‌خواری نامیده شده است. به این مناسبت ابتدا نگاهی گذرا به پدیده گیاه‌خواری در جهان و ایران داریم و سپس به معرفی گروه جدید و بزرگی از کتاب خوراک کودکان که موضوع آن خوردنی‌ها و خوراکی‌هاست می‌پردازیم.
گیاه‌خواری چیست؟
گیاه‌خواری یک سبک زندگی باستانی در میان انسان‌هاست که در یک قرن اخیر در کشورهای مختلف طرفداران فراوانی یافته و با سرعت زیادی در حال گسترش است. دلایل گیاهخواران برای این کار متفاوت و متنوع است؛ از دلایل دینی و فلسفی گرفته تا سلامت، اخلاق، حقوق حیوانات، محیط زیست و دلایل اقتصادی.
گیاه‌خواری در آیین هندو و همچنین برخی دیگر از ادیان باستانی هند همچون جین و ویشنا جزو تعالیم واجب دینی است و در سایر ادیان نیز همچون یهودیت، زرتشتی، بودایی، کنفوسیوس، تائو، شینتو و اسلام نیز به شکل نسبی مورد توصیه قرار گرفته است. در قرآن کریم در مقابل ۳۵۷ بار استفاده از نام گیاهان و میوه‌های مختلف، تنها دو بار واژه گوشت به کار رفته است. برخی آموزه‌های دینی مسلمانان را به استفاده محدودتر از گوشت در مقایسه با سایر مواد غذایی توصیه کرده‌اند. صوفیان مسلمان روزه‌ها و چله‌های مختلفی مبتنی بر گیاه‌خواری دارند. سازمان جهانی گیاهخواران مسلمان نیز چند سالی است که فعالیت خود را آغاز کرده است.
گیاهخواران در کشورهای نپال و بوتان در اکثریت هستند و در هند نیز یک‌سوم مردم گیاه‌خوارند. بیش از نیمی از گیاهخواران جهان در هند زندگی می‌کنند. در کشورهای انگلیس، ایتالیا، اتریش و آلمان با حدود ۱۰ درصد بیشترین فراوانی گیاهخواران در خارج از آسیا دیده می‌شود. از نظر سبک زندگی کشورهای جنوب و جنوب شرقی آسیا را بهشت گیاهخواران نامیده‌اند.
گیاه‌خواری انواع و مراتبی دارد که حداقل آن پرهیز از گوشت قرمز و حداکثر آن خام‌گیاه‌خواری است. نکته مهم درباره گیاه‌خواری، درصد بالای برگشت به تغذیه عادی در میان پیروان گیاه‌خواری غیردینی در سراسر جهان است. همچنین بسیاری از مردمان به گیاه‌خواری دوره‌ای یا تفننی و استفاده حداقلی از گوشت قرمز و استفاده بیشتر از سبزیجات روی آورده‌اند. با احتساب همه این گروه‌ها، مجموع گیاهخواران و علاقه‌مندان به انواع مختلف گیاه‌خواری را تا یک میلیارد نفر تخمین زده‌اند که از آن میان یک‌درصد وگان (گیاه‌خوار مطلق) و دو دهم درصد خام‌گیاه‌خوار هستند.
انجمن‌های مختلف گیاهخواران در سراسر جهان به فعالیت مشغولند و از طریق اتحادیه بین‌المللی گیاه‌خواری با هم تماس دارند. روز اول اکتبر به عنوان روز جهانی وجتارین و روز اول نوامبر به عنوان روز جهانی وگان در کشورهای مختلف گرامی داشته می‌شود. همچنین گیاه‌خواریِ اخلاقی به عنوان یک دین رسمی در انگلستان به عنوان اولین کشور جهان در حال ثبت است. گیاه‌خواری در جهان با جنبش‌های زیست‌محیطی، کانتر کالچرال (فرهنگ‌های غیررسمی و معترض) و فمینیسم پیوندهای جدی دارد. حدود دو سوم گیاهخواران غیرهندیِ جهان زن هستند.
در ایران نیز از دهه‌های پیش انواع گیاه‌خواری ترویج می‌شده و روز به روز جمعیت گیاهخواران فزونی می‌یابد. این اقبال در میان طبقه جوان، روشنفکر و هنرمند و همچنین علاقه‌مندان به یوگا، ورزش‌های غیررقابتی و عرفان‌های شرقی وسیع‌تر بوده است. بنابر آمار، حدود ۳۰ هزار خام‌گیاه‌خوار در ایران زندگی می‌کنند. همچنین مشکلات معیشتی و اقتصادی سبب اشاعه این فرهنگ در بخشی از طبقات اجتماعی شده است.
بازار اقلام مورد نیاز گیاهخواران از بازارهای رو به رشد در ایران است. به تبع آن کتاب‌های این حوزه نیز در ایران رشد چشمگیری داشته است..
هنر پست‌مدرن و رویکرد به خوراکی‌ها
یکی از مهمترین تحولات هنر پست‌مدرن نسبت به پیشینیان خود، حرکت به سمت کاربردی شدن و مردمی شدن بوده که از این بابت بازگشتی به سمت هنر پیشامدرن محسوب می‌شود. ارائه آثار هنری در معابر عمومی و یا روی اشیاء کاربردی همچون گلدان، بشقاب و پرده از جمله این تغییرات است. تغییر دیگر، هنر محسوب شدن امور و مهارت‌هایی است که در نگاه کلاسیک و در جهان مدرن هنر محسوب نمی‌شده و یا هنری اصیل، متعالی و ارزشمند قلمداد نمی‌شده‌اند. در حالی که امروز شاخه‌هایی همچون قصه‌گویی، تبلیغات، اجرای صحنه‌ای، آشپزی، طراحی پارچه و لباس، بسته‌بندی و … کاملاً جای خود را در عالم هنر، نشریات هنری، گالری‌ها و فستیوال‌ها باز کرده‌اند.
از جمله شاخه‌های جدید هنری که به معتبرترین گالری‌ها و حراج‌های آثار هنری راه باز کرده، میوه‌آرایی است. میوه‌آرایی که پیش‌تر به عنوان فروت منیجینگ به عنوان یک مهارت برای زنان خانه‌دار مطرح می‌شد، امروز با عناوینی چون فروت ارنجمنت، فروت درسینگ و فروت دکوریشن به محافل هنری و دانشگاه‌ها راه یافته است. هنرهای جدیدی چون آثار تجسمی خوراکی یا مجسمه‌های خوردنی: ادیبل اسکلاپچر، هنر طراحی مفهومی غذا: کانسپچوال کوزین دیزاین، و نقاشی با غذا: فود پینتینگ، همگی ذیل عنوان کلی‌ترِ هنر غذا: فود آرت، خلق، طبقه‌بندی، ارائه و ارزیابی می‌شوند.
نقش جدید خوراکی‌ها در فرهنگ پست‌مدرن
در فرهنگ پست‌مدرن مفاهیمی چون تعالی با خوردن و معنویت با خوردن در کنار رویکردهای متفاوت و هنجارگریزی چون پورن او فروت، اروتیک فروتز و … منظرهای جدیدی را برای تغذیه و خوردنی‌ها گشوده که نقطه محوری همه آنان تلقی خوردن به عنوان فعالیتی فراتر از تامین مواد غذایی برای بدن است. فعالیتی که با ارزش‌ها و کارکردهایی چون هنر، زیبایی، خلاقیت، معنویت، تهذیب نفس، لذایذ شهوانی و … همراه است. خوراکی‌ها امروز در فرهنگ جهانی نقشی بسیار پررنگ‌تر از قرن پیش در حوزه‌های توریسم، رویدادها و جشن‌ها، روان‌شناسی و روان‌درمانی، طب جایگزین، گروه‌های اجتماعی، هنر شهری، تولید کتاب، مجله، فیلم و برنامه‌های تلویزیونی و به‌طور کلی سبک زندگی ایفا می‌کنند.
محبوبیت و اقبال غذا در بازار کتاب کودک
زمینه‌های مذکور سبب شده است در قرن بیست و یکم میلادی کتاب‌های مرتبط با خوردن حجم بسیار زیادی از بازار کتاب کودک را به خود اختصاص دهد. بر این اساس ناشرانی به طور خاص و تخصصی به تولید کتاب کودک در این زمینه می‌پردازند. همچنین در بسیاری از کتابفروشی‌ها برای چنین کتاب‌هایی جایگاه جداگانه‌ای در بخش کتاب‌های کودکان تعریف شده و در سایت‌های فروش کتاب، آیکون و بخش مشخصی به چنین آثاری اختصاص یافته است. این کتاب‌ها بیشترین درصد رشد و گسترش را در بازار امروز کتاب کودک جهان تجربه می‌کنند.
کتاب‌هایی که ذیل عنوان کلی کتاب غذا و یا کتاب خوراک قرار می‌گیرند، بسیار متنوع اند و مضامین متفاوتی دارند. برخی از این مضامین در حوزه کتاب کودک از این قرارند:
۱. آشنایی با مواد غذایی، میوه‌ها، گیاهان دارویی، محصولات کشاورزی و تولید و خواص آن‌ها
۲. راهنمای کاشت گل و گیاه در خانه، گل‌های آپارتمانی و مزرعه‌های کوچک خانگی
۳. رژیم‌های ساده غذایی برای کودکان با هدف سلامتی، رفع بی‌اشتهایی، تقویت و تسریع رشد، اصلاح سبک زندگی و یا بهبود و درمان
۴. کتاب‌های سبک زندگی مبتنی بر خوراک سالم و ارگانیک، مهارت‌های معنوی، ورزش‌های غیررقابتی، شکرگزاری و قدردانی از گیاهان و حیوانات، طبیعت‌دوستی
۵. کتاب‌های آموزش و راهنمای آشپزی، شیرینی‌پزی، نوشیدنی‌ها، دمنوش‌ها، سالادها، روغن‌های مالشی (ماساژ)، رایحه‌های بوییدنی و افروختنی و … برای کودکان
۶٫ بازی‌های مبتنی بر آشپزی و استفاده از مواد خوراکی
۷. کتاب‌های میوه‌آرایی، گل‌آرایی و سفره‌آرایی برای کودکان
۸. کاردستی، عروسک‌سازی، اشیاء تزیینی و بازیافت با مواد خوراکی
و …
گرچه نمونه‌هایی از کتاب‌های فوق در بازار کتاب کودک ایران دیده می‌شود، هنوز از ظرفیت و نیاز بازار در این زمینه استفاده کاملی صورت نگرفته است و شاهد حضور ناشران و نویسندگان تخصصی در این موضوع نبوده‌ایم. همچنین معمولا چنین کتاب‌هایی در جشنواره‌ها و فهرست کتاب‌های مناسب مورد توجه قرار نمی‌گیرند. مجموعه کتاب‌های طب سنتی در انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را می‌توان به عنوان نمونه‌ای از برنامه‌های در دست اجرا در این حیطه نام برد.
منبع:ایسنا
مرتبط:
بهترین و بدترین خوراکی‌ها برای کودکان بیش فعال
