نقاشی کودکان و تفسیر روانشناختی آن

 

بچه‌ها معمولاً در یک سالگی قبل از شروع به نقاشی قلم به دست می‌‌گیرند و با آن به کاغذ ضربه می‌‌زنند، بدون آن که بتوانند اثری روی کاغذ به جا بگذارند. کم کم در سنین ۱۸ – ۲۰ ماهگی، موفق به کشیدن خطوط می‌‌شوند و میل ذاتی‌شان به اثرگذاری و لذت‌بردن از کارهای خود ساخته، مهم‌ترین عامل در بروز شکل‌گیری این خطوط است. به مرور زمان، آن خط خطی‌های اولیه، معنا و مفهوم بیشتری پیدا می‌‌کند و در حدود ۳ سالگی، دیگر خط نگاری کودک فقط برای لذت‌بردن از حرکت یا فشار مداد روی کاغذ نیست، بلکه او سعی می‌‌کند با ترسیم تصاویر، احساسات درونی‌اش را متناسب با تجربه‌های زندگی کوتاه مدت‌اش بروز دهد. از ۵/۶ سالگی به بعد نیز کودک قدرت و توجه بیشتری برای نظارت بر واقعیات بیرونی پیدا می‌‌کند و چون لغات بیشتری آموخته است، بهتر از قبل می‌‌تواند اختلاف اشیا را با همدیگر درک کند، بنابراین نقاشی در این دوران، ترسیمی است از چیزهایی که برایش مهم‌اند، حتی اگر در واقعیت قابل رویت نباشند.

 

ارتباط نقاشی با تفکرات کودک

خیلی از شما والدین عزیز این سؤال به ذهن‌تان خطور می‌‌کند که آیا نقاشی کودکان نشانه‌ای از تفکرات آنهاست؟ بله، تصویری که کودکان از خودشان می‌‌کشند با تصویری که آنها از خودشان در ذهن دارند، ارتباط مستقیم دارد. دختر بچه‌هایی که همیشه در خانواده از آنها تعریف و تمجید می‌‌شود، معمولاً تصویر خودشان را زیبا و با لباس‌های پف‌دار می‌‌کشند و این خیلی خوب است که بچه‌ها خودشان را دوست داشته باشند. در عین حال، نقاشی کودکان برای روانشناسان و روانپزشکان آن قدر مهم است که گاهی از همین نقاشی‌ها به عنوان آزمون تشخیصی استفاده می‌‌کنند.

 

 چگونه می‌توانیم نقاشی کودک‌مان را تفسیر کنیم؟

سر: معرف مرکز شخصیت، قدرت فکری و عامل اصلی کنترل فشارهای درونی است. سر بزرگ‌تر از بدن ناسازگاری کودک را می‌رساند. سر به تنهایی بدون بدن اضطراب را می‌رساند. سر کوچک با تن بزرگ نشان دهنده دروغ‌گو بودن کودک است. بچه‌های با مشکل وسواس برای آدمک‌ها انگشت نمی‌گذارند.

 

صورت: چون بسیار اهمیت دارد، بیشتر تنها کشیده می‌‌شود. کودکان پرخاشگر، جزئیات آن را به حد اغراق‌آمیزی بزرگ، ترسیم می‌‌کند، در حالی که کودکان خجالتی، جزئیات را از نظر می‌‌اندازند و فقط دایره صورت را ترسیم می‌‌کنند.

 

دهان و دندان: ممکن است معنی نیاز به مواد خوراکی را نمایان سازد و نیز به معنی پرخاشگری است. اگر لب‌ها بسته باشند، نشان‌دهنده تنش و فشار است. چانه نیز تمام قدرت مردانگی است.

 

چشم‌ها: اجتماعی بودن کودک را نشان می‌‌دهد. کودکان خودستا، چشم‌ها را با حالت‌های درنده و وحشی می‌‌کشند. چشم‌ها ارزش زیبائی نیز دارند، بنابراین دخترها چشم‌ها را خیلی بزرگ می‌‌کشند.

 

دست و بازوها: در دوران اولیه زندگی کودک برای شناخت محیط اطراف زیاد به کار می‌‌رود. در مرحله بعد، به عنوان پیشرفت و سازگاری اجتماعی به کار می‌‌آید. کودکان ضعیف و درون‌گرا، بیشتر برای آدمک، پا نمی‌گذارند و یا او را به حالت نشسته، نقاشی می‌‌کنند.

 

 خانه: در نقاشی‌های کودکان، خانه بیش از هر چیز دیگری کشیده می‌‌شود. به طور معمول، کودک خانه‌ای معمولی و پیش پا افتاده را ترسیم می‌‌کند، ولی با رشد کودک، ساختمان خانه نیز تکامل می‌‌یابد. هنگامی که پدر و مادر از هم جدا شده باشند، خانه به دو قسمت تقسیم می‌‌شود و بیشتر، دارای دو در ورودی است که یک قسمت از خانه نماد زندگی خانوادگی واقعی و قسمت دیگر، نشانگر زندگی تحمیل شده بر کودک است.

 

 

درخت: ریشه‌هایی که در زمین فرو رفته و درخت از آن غذا دریافت می‌‌کند، نماد فشارهای غریزی است. شاخه‌ها و برگ‌ها، بیانگر طریق ارتباطی با دنیای خارج است. ریشه، نسبت به بقیه قسمت‌های درخت، اهمیت بیشتری دارد و نشانگر طبیعت عاشقانه کودک است، تنه درخت ممکن است کوتاه یا بلند کشیده شود بچه‌ها در سنین قبل از مدرسه، تنه درخت را بلند ترسیم می‌‌کنند، ولی بعد از این سن، بلند بودن درخت، بیشتر نشانگر بیماری عصبی و یا آرزوی بازگشت به دنیای قبل از مدرسه است. اگر تنه درخت، کوتاه کشیده شود، نشانگر جاه‌طلبی و بلندپروازی بودن کودک است.

 

اتومبیل: در جامعه امروزی، نماد قدرت است، به همین دلیل در نقاشی‌های کودکان به خصوص پسران، زیاد ماشین دیده می‌‌شود. وقتی یکی از اعضای خانواده که اغلب پدر و گاهی خود کودک است. رانندگی می‌‌کنند، از دیدگاه برون‌فکنی اهمیت پیدا می‌‌کند. بیشتر نوجوانان به بهانه این که کشیدن تصویر آدم حوصله‌شان را سر می‌‌برد یا سخت است، از کشیدن شکل آدم خودداری می‌‌کنند اما به اعتقاد پژوهشگران ترجیح دادن کشیدن ماشین در این دوره خود به خود نشان‌دهنده وابسته بودن شخص به دنیای خارج و زندگی ماشینی است. البته این مسائل بستگی به سن، فرهنگ و عوامل ذهنی و … نوجوان دارد.

 

خورشید و ماه: در اغلب نقاش‌های کودکان، خورشید دیده می‌‌شود. خورشید نشانه امنیت، خوشحالی، گرما، قدرت و به قول روانشناسان خورشید به معنی پدر است. وقتی رابطه کودک و پدر خوب است کودک خورشید را در حال درخشیدن می‌‌کشد و وقتی رابطه آن دو مطلوب نیست کودک خورشید را در پشت کوه ناپدید می‌‌کند. ترس کودک از پدر به رنگ قرمز تند و یا سیاه در نقاشی دیده می‌‌شود. البته با یک نقاشی ما به قضاوت نمی‌پردازیم بلکه باید چندین نقاشی کودک را بررسی کرد. ماه نشانه نیستی است. اغلب کودکان ماه را کنار قبر و قبرستان می‌‌کشند. کودکان در نقاشی خود ماه را با مرگ معنی می‌‌بخشند.

 

 

 

آسمان و زمین: آسمان و زمین الهام و پاکی است. ولی زمین به معنی ثبات و امنیت می‌‌باشد. کودکان خیلی کوچک هیچ وقت خطی برای نشان دادن زمین ترسیم نمی‌کنند، در سن ۵ یا ۶ سالگی که آغاز به درک دلایل منطقی می‌‌کنند به کشیدن زمین نیز می‌‌پردازند.

 

حیوانات: اگر در نقاشی کودک شما تصاویر حیوانات دیده می‌‌شود، ممکن است دلایل مختلفی وجود داشته باشد که شما با صحبت کردن با کودک پی به آن می‌‌برید. کودکی که در روستا زندگی می‌‌کند و یا حیوانات خانگی دارد و یا عاشق حیوانات باشد و یا حتی زیاد به باغ‌وحش برود طبیعی است که حیوان بکشد. پس فرهنگ و طرز زندگی کودک در خانواده از اهمیت زیادی برخوردار است. اگر کودک به نوعی با حیوانات رابطه نداشته باشد و حیوان برای او در دسترس نباشد تصویر حیوان در نقاشی او اهمیت خاصی پیدا می‌‌کند. گاهی ممکن است کودک احساس گناه و تقصیری را که تجربه کرده و جرات نکرده آن را ابراز کند در نقاشی و در قالب حیوان نشان دهد.

 

فاصله بین اشخاص: اعضای یک خانواده هماهنگ، در نقاشی کودکان همیشه دست در دست هم نشان داده می‌‌شوند. نزدیک شدن دو یا چندین شخصیت، نشانگر انس و الفت واقعی آنان و یا تمایل کودک به آنان است.

 

ولی اگر کودکی فکر کند که خواهرش بیشتر از او مورد توجه پدرو مادر است، خواهرش را بین پدر و مادر خود دورتر از آنان قرار می‌‌دهد.

 

اگر کودک، نسبت به برادر کوچک‌اش، احساس حسادت کند و از این که برادراش جای او را در گستره عواطف پدر و مادرش بگیرد وحشت داشته باشد، ممکن است در نقاشی خود او را حذف کند یا آن که در موضع فرزند بزرگ‌تر قرار دهد و خود را به شکل بچه کوچک‌تر ترسیم کند و یا بالاخره به سادگی جای او را بگیرد.

 

جنسیت: مطالعه‌های زیادی به این نکته تاکید کرده‌اند که هنگامی که از کودکان در خواست می‌‌شود نقش یک انسان را بکشند، اول جنسیتی را می‌‌کشند که خود دارند. ولی اگر برخلاف آن بود یعنی کودک از جنسیت خود ناراضی است.

 

تأثیر نقاشی کشیدن در کودکان

۱-نقاشی به هماهنگی چشم و دست‌های کودک کمک می‌‌کند.

 

۲- نقاشی کشیدن کودکان، راهی عالی برای تقویت ماهیچه‌های کوچک دستان بچه‌ها است که در سنین مدرسه و از اول ابتدایی در مهارت نوشتن کودکان نقش مهمی دارد.

 

۳- در نقاشی کشیدن؛ هم نیم‌کره چپ مغز که محل فعالیت‌های تحلیلی و منطقی است و هم نیم‌کره راست که محل فعالیت‌های خلاقانه و احساسی است، فعالیت می‌‌کند.

 

۴-هماهنگی و فعالیت دو نیم‌کره، اهمیت زیادی در قدرت حل مسائل پیچیده دارد که نقش مهمی در موفقیت‌های افراد بازی می‌‌کند.

 

۵-نقاشی کردن کودکان به آنها اجازه تفکر خلاق، تصمیم‌گیری و حل مسئله را در محیطی امن فراهم می‌‌کند.

 

۶-نقاشی کشیدن برای بچه‌ها فرصت‌های زیادی برای آموزش و یادگیری فراهم می‌‌کند که یادگیری رنگ‌ها و اشکال هندسی، بیان ایده‌ها، ترکیب رنگ‌ها و آزمایش آنها از آن جمله است.

 

۷-نقاشی کشیدن راهی خوب در جهت کسب آرامش است و به رها شدن از استرس و به کاهش تنش‌ها در گذر از دوران و موقعیت‌های سخت زندگی کمک می‌کند.

 

خطوط در نقاشی کودک

خطوط نازک و هماهنگ در نقاشی کودک نشان دهنده‌ سازگاری کودک است. خطوط کوچک و فشرده نشانه‌ ناراحتی درونی کودک است. خطوط مارپیچ نشانه پرخاشگری در کودک است. خطوط نازک وملایم احساسات عاطفی کودک را می‌رساند. خطوط کوتاه خجالتی بودن و خطوط کمرنگ کمبود جوش وخروش را می‌رساند. اگر در صفحه نقاشی بیشتر از نصف صفحه خالی بماند و نقاشی کوچک باشد نشانه اعتماد به نفس پایین کودک است. اگر کودک مرتب نقاشی کند و پاک کند نشانه‌ ترس و اضطراب درونی‌ است.

 

در مورد نقاشی خانه اگر در و پنجره‌ای برای خانه نکشد نشانه‌ی وابستگی شدید به مادر است. بهترین نقاشی که نشانه روان سالم در کودک است کشیدن خانه با دودکش و پنجره ودر و پرده و آنتن است.

 

 نقش والدین در نقاشی کودکان

نباید این نکته را نادیده گرفت که در دادن موضوع نقاشی به کودکان‌مان نیز باید از موضوعات کلی و ملموس استفاده کنیم. مثلاً از آنها بخواهیم یک مزرعه خوشحال، یک محل خطرناک یا یک دنیای تمیز را نقاشی کنند. مهم‌ترین رکن در نقاشی کودک، خوشحالی است.

 

بچه می‌‌تواند حتی یک کوسه را خوشحال بکشد، باید اجازه بدهیم بچه‌ها بدون محدودیت نقاشی بکشند و آموزش‌های‌مان را به بعد از ۷ سالگی موکول کنیم زیرا تا قبل از این سن بازی و نقاشی آزاد به مراتب بهتر و مفیدتر از هر آموزشی است.

 

از طرفی، کپی کردن از نقاشی دیگران، مانع بروز خلاقیت کودکان می‌‌شود و تکرار این کار می‌‌تواند نشانه ضعف اعتماد به نفس کودک باشد اما در مقابله با چنین مواردی، واکنش شدید و مستقیم والدین نه تنها مشکلی را حل نمی‌کند بلکه موجب افزایش حساسیت و گرایش بیشتر به این کار می‌‌شود. در چنین شرایطی بهتر است از یک مشاور یا کارشناس کمک خواست. البته نباید فراموش کرد که اصلاً نیازی نیست بچه‌ها حتماً خوب نقاشی بکشند یا در آینده یک نقاش ماهر و حرفه‌ای بشوند، زیرا نقاشی برای کودکان صرفاً ابزاری است برای بالا بردن کیفیت رشد روحی، عاطفی و فکری.

 

نکته: والدین عزیز توجه داشته باشند که نقاشی نکشیدن یک کودک یا تمایل کم او به این کار به این معنی نیست که کودک شما تخیل ضعیفی دارد، بلکه بسیارند کودکانی که از روش‌هایی به غیر از نقاشی، دنیای خود را به شما نشان می‌‌دهند.

 

خطوط نازک و هماهنگ در نقاشی کودک نشان دهنده‌ سازگاری کودک است. خطوط کوچک و فشرده نشانه‌ ناراحتی درونی کودک است. خطوط مارپیچ نشانه پرخاشگری در کودک است. خطوط نازک وملایم احساسات عاطفی کودک را می‌رساند. خطوط کوتاه خجالتی بودن و خطوط کمرنگ کمبود جوش وخروش را می‌رساند.

 

سمیرا اسماعیلی؛ دانشجوی دکتری روانشناسی بالینی

 

مرتبط:

خلاقیت یک پدر، نقاشی پسرها را زنده کرد