یلدا ؛ بهترین رسانه آموزش میراث فرهنگی

به هر حال تقریبا در همه آئین‌ها و سنت‌های یلدا کودکان به عنوان نمادی از خیر و برکت و ارمغان‌آور شادی و نشاط بوده‌اند و فرهنگ ایرانی از دیرباز به کودکان نگاه ویژه‌ای داشته است.

این آداب و رسوم و سنت‌های کودکانه از قرن‌ها پیش نسل به نسل به ما رسیده است و ما نیز وظیفه داریم با کاربردی کردن و آموزش این فرهنگ‌ها به کودکان، این سنت‌ها را حفظ و زنده نگاه داریم.

وقتی صحبت از یلدا و سنت‌های کودکانه پیش می‌آید همه ما به یاد قصه‌گویی‌های مادربزرگ‌ها  زیر کرسی با تعداد زیادی از نوه‌های ریز و درشت اطرافش می‌افتیم.

و یلدا این میراث کهن فرصتی است تا والدین و مربیان با تکیه بر خلاقیت خود این فرهنگ به ویژه کتاب‌خوانی و قصه‌گویی را در بین کودکان و نوجوانان زنده نگه دارند.

در این شب می‌توان با قصه‌ها و بازی‌های ویژه کودکان علاوه بر ساختن شبی خوش برای آنها باعث شد تا آئین و فرهنگ‌های گذشته نیز در وجودشان زنده نگه داشته شود.

علاوه بر آن یلدا فرصتی است برای نزدیک‌تر شدن و انس گرفتن با کودکان و شاید یکی از دلایل ماندگاری شب یلدا به دلیل روابط اجتماعی و عاطفی است که به این مناسبت شکل می‌گیرد.

همانطور که قبلا گفته شد یلدا جشنی ملی است که در یک روز برگزار می‌شود و در هر گوشه با رسومات مختلفی که باعث متمایز شدن جشن‌ها از یکدیگر می‌شود، شکل می‌گیرد، ولی از آنجا که ایرانیان از دیرباز نگاه شایسته‌ای به کودکان داشته‌اند، قسمت‌هایی از این جشن کودک محور برگزار می‌شده، به عنوان مثال:

ایلام: یکی از آئین‌های جالب ایلامی‌ها که در قدیم بین مردم رواج داشته سنت (شلی ملی) بوده به این ترتیب که آنها در شب یلدا عده‌ای از کودکان را جمع کرده و به بالای پشت بام خانه‌های همسایگان می‌فرستادند، سپس سبدی به دست کودکان می‌دادند تا با آویزان کردن سبد از طریق طناب به حیاط خانه همسایه و با خواندن اشعاری به این مضمون:

امشب شب اول زمستونه

خیر و برکت به زندگی‌تون بباره

یه چیزی بده این کوچولو بیاره

از همسایگان تقاضای تنقلات کنند و هر صاحب‌خانه بر حسب توان خود میوه یا تنقلاتی داخل سبد می‌گذاشت و کودکان سبد را بالا می‌کشیدند.

الموت: در الموت رسم بود که اهالی بعد از شام به همراه کودکان نقاب بر چهره می‌زدند و در کوچه و پس کوچه با سر دادن آواز و ترانه به راه می‌افتادند و صاحبان خانه را از آمدن‌شان مطلع می‌کردندو از آنها هدیه می‌گرفتند.

همدان و شیراز: همدانی‌ها و شیرازی‌ها رسمی به نام فال کوزه یا مهره‌ریزان داشتند که در این مراسم نقش اصلی را یک دختر بچه ایفا می‌کرد.

به این ترتیب که قبل از شب شدن هر یک از اهالی خانه شیء یا مهره‌ای را داخل کوزه‌ای می‌انداختند و شب یلدا پیرزنی از فامیل مشغول به خواندن اشعار باباطاهر می‌شد. و دختربچه‌ای که بر سرش یک تور سرخ انداخته بودند (نماد آتش و زندگی) موظف بود، برای هر شعر که پیرزن می‌خواند یک مهره یا شیء از کوزه درآورد و این گونه صاحب هر مهره و یا شیء شعر مناسب با نیت خود را دریافت می‌کرد.

قوم بختیاری: قوم بختیاری شاهنامه‌خوانی می‌کردند، گفته می‌شود در چهارمحال و بختیاری به مناسبت شب یلدا چند خانواده دور هم جمع می‌شدند و شاهنامه می‌خواندند و چه بسیار بودند افرادی که شاهنامه را از بر می‌خواندند، ولی سواد خواندن و نوشتن نداشتند. بختیاری‌ها به شب یلدا، شب چله می‌گویند.

آنها کدو تنبل‌های بزرگی را که نماد خورشید می‌دانند آب‌پزمی‌کنند و با کشک می‌خورند و رسم جالبی نیز دارند که نان تقریبا قطوری به نام گرده می‌پزند و بین بعضی از آنها مهره‌های آبی می‌گذارند (به نام لپک) سپس نان‌ها را بین افراد حاضر، کوچک و بزرگ تقسیم می‌کنند و هر کس که در نانش لپک وجود داشته باشد به بخت و اقبال معروف و او را شانس خانواده می‌نامند.

زاهدان: در زاهدان بخشی از جشن یلدا بازی بزرگ‌ترها با کودکان بود و بزرگ‌ترها با بازی‌هایی مثل گل یا پوچ، دزد بازی و داستان خوانی که معمولا از شاهنامه و یا قصه‌های قدیمی بود، با کودکان همبازی می‌شدند.

خراسان: خراسانی‌ها رسمی مشابه فال کوزه داشتند که به آن فال سوزن می‌گفتند بدین ترتیب که دختربچه‌ای به همراه گیس سفید خاندان در صدر مجلس می‌نشستند، پیرزن شعرخوانی می‌کرد و دختربچه با سوزنی که در دست داشت بر پارچه‌های کهنه پیرزن سوزن میزد و این گونه حاضرین به ترتیب نیت خود را از اشعار خوانده شده برداشت می‌کردند.

ملایر: در ملایر بر تن یک دختربچه لباس عروس کرده و او را بر تخت نشانده و نام او را چله زری می‌گذاشتند سپس ظرفی را پر از آب کرده و روی طاقچه می‌گذاشتند و ظرف دیگری را نیز پر از نقل و شمعی در کنار آنها روشن می‌کردند.

شمع را نماد نیک روزی و روشنایی درونی، آب را نماد برکت و نقل را نشانی از شیرینی و شادکامی می‌دانستند و حضار هر یک شمعی می‌آوردند و کنار تخت چله زری می‌گذاشتند و در حالی که دستی روی شمع گرفته و به صورتشان می‌مالیدند می‌گفتند: زردی ما از تو سرخی تو از ما و بعد صلواتی بر محمد و آل محمد می‌فرستادند.

بعد از سوختن شمع در حالی که نوازندگان دور چله زری می‌نواختند و می‌خواندند، مادر چله زری نقل‌ها را بر سر مهمانان می‌پاشید و همه به نیت برکت نقل‌ها را از یکدیگر می‌ربودند.

در این مراسم زنان تا نیمه‌های شب شادی و پایکوبی می‌کردند و هر کدام بشقابی پر از شیرینی به چله زری هدیه می‌دادند.

دماوند: یکی از رسومات همیشگی در روستاها شب چره دادن به کودکان بود از این رو در دماوند، بچه‌ها که عاشق شب چره گرفتن از بزرگسالان بودند راه می‌افتادند و اشعاری به این مضمون می‌خواندند.

هر کی نیاره شب چره

هم بانش را موش ببره

لرستان: در لرستان کودکان و نوجوانان به قاشق‌زنی می‌پرداختند و مردم در کاسه‌های‌شان علاوه بر تنقلات مقداری هم آرد می‌ریختند.

سپس تنقلات بین دختران و پسران تقسیم و با آردهای جمع‌آوری شده نان پخته و بین همه تقسیم می‌شد.

به هر حال با استفاده از سنت‌ها و مناسبت‌هایی مانند یلدا می‌توان از این میراث‌های کهن بهره گرفت و علاوه بر ساختن شبی خوش فرصتی نیز برای آموزش کودکان ایجاد نمود و به آنها نزدیک‌تر شد.

بنابراین والدین و مربیان می‌توانند با پر‌رنگ‌تر کردن نقش کودکان در اجرای مراسم شب یلدا چون دوستی مهربان در کنارشان باشند. همچنین نباید از بازی و کتابخوانی در این مراسم غافل شد.

بازی: در سایه بازی که موجب پرورش روح و وسیله‌ای برای سرور و انبساط خاطر کودکان است به راحتی می‌توان سنت‌ها، صفات اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی را به آنها آموخت علاوه بر آن بازی می‌تواند روح همکاری، دوستی، صمیمیت و انضباط را در آنها پدید آورد و البته فراموش نکنیم که بازی‌ها وسیله‌ای برای سازندگی کودکان هستند و رشد هوشی آنها را تسریع می‌کنند.

کتاب‌خوانی: با عادت دادن کودکان به کتاب‌خوانی بهترین دوست را به او معرفی کنید، دوستی که در کودکی و بزرگسالی او را با واقعیت‌های زندگی روبرو می‌کند درس‌های درست زندگی کردن به او می‌آموزد.

بنابراین برای آموزش فرهنگ‌ها به کودکان در کمین فرصت‌ها باشید و با بازی و کتاب‌خوانی علاوه بر زنده نگه داشتن سنت‌ها به کودکان درس اخلاق داده و ضوابط و مقررات را به آنها تفهیم کنید و راه و رسم زندگی را به آنها بیاموزید.

شما والدین و مربیان گرامی می‌توانید یکی از رسومات مطرح شده کودک محور را در این مقاله انتخاب و به مناسبت شب یلدا با کودکان‌تان اجرایی نمایید (البته شاید شما رسومات دیگری داشته باشید) به هر حال تصاویر و گزارشی از برنامه‌های اجرایی تان را برای ما ارسال کنید تا در شماره بعدی مجله کودک سالم چاپ شود.