مالاریا مؤلفه‌ای برای بیان درجه توسعه یافتگی جوامع
مالاریا بیماری تک یاخته‌ای است که هر ساله صدمات سنگینی را به سلامت انسان‌ها در مناطق گرمسیری سراسر دنیا، به ویژه در آفریقا وارد می‌نماید. این بیماری مهمترین بیماری انگلی انسان به شمار می‌آید و با عوارض بسیاری همراه است. حدود ۴۵ درصد جمعیت مناطق مدیترانه شرقی در خطر ابتلا به مالاریای ویواکس و فالسیپاروم هستند.
در این منطقه، هر ساله میلیون‌ها انسان به مالاریا مبتلا می‌شوند. انتقال مالاریا بیشتر در کشورهایی مانند افغانستان، جیبوتی، مصر، عراق، مراکش، عمان، پاکستان، سوریه، سودان، امارات متحده عربی و یمن رخ می‌دهد. هم‌اکنون این بیماری به جزء در مناطقی که هنوز شرایط اکولوژیکی و اجتماعی و فرهنگی مردم تغییر چندانی نکرده، ریشه کن شده است. بیماری مالاریا علی‌رغم سال‌ها مبارزه، هنوز یکی از مشکلات مهم بهداشتی بعضی از کشورها است.
کشنده ترین گونه مالاریا، پلاسمودیوم فالسیپاروم است
پنج نوع انگل مالاریا در انسان ایجاد بیماری می‌کنند که عبارتند از: انگل پلاسمودیوم فالسیپاروم، پلاسمودیوم ویواکس، پلاسمودیوم اواله، پلاسمودیوم مالاریه و پلاسمودیوم ناولزی که کشنده‌ترین گونه مالاریا، پلاسمودیوم فالسیپاروم است. مرگ و میر ناشی از مالاریای مغزی پلاسمودیوم فالسیپاروم به ویژه در کودکان زیر پنج سال، بالغین حساس و زنان باردار، دلیل اصلی مرگ و میر در این اقشار حساس به حساب می‌آید. بیماری مالاریا در اکثر موارد در مناطق اندمیک به صورت تب تشخیص داده می‌شود. علائم شایع در هنگام تشخیص بیماری، شامل تب و لرز و تعریق، بزرگی طحال، رنگ پریدگی،حالت تهوع و استفراغ و ضعف و بی‌حالی است.
پشه‌های آنوفلینه نقش اصلی و مهمی را در انتقال عامل بیماری پلاسمودیوم بازی می‌کنند
عامل بیماری با گزش پشه ماده آنوفل به انسان منتقل می‌شود. پشه‌های آنوفلینه نقش اصلی و مهمی را در انتقال عامل بیماری پلاسمودیوم بازی می‌کنند. پس از خونخواری پشه‌ها با خون حاوی انگل، گامتوسیت‌های پلاسمودیوم در معده پشه تبدیل به گامت شده و پس از لقاح زیگوت‌ها تبدیل به اووکینت می‌گردند.
در پی آن اووکینت‌ها رشد کرده و به سلول‌های اپی‌تلیال معده حمله می‌نمایند که پس از استقرار در غشاء پایه اووسیست را تشکیل می‌دهند. بعد از رسیدن اووسیست‌ها و پاره شدنشان، اسپروزوئیت‌ها در هموسل پشه رها شده و با جریان همولنف خود را به غدد بزاقی رسانده و در خونخواری بعدی بر روی میزبان جدید، آن‌ها را به جریان خون تزریق می‌نماید.
در تمام مراحل رشد و تکامل، انگل با بافت‌های مختلف میزبان اینترکشن (Interaction)دارد که علی‌رغم مطالعات محدود هنوز نکات ناشناخته و مبهم زیادی وجود دارد. درباره رابطه انگل با سلول‌های خونی (گلبول‌های قرمز) و سلول‌های هپاتوسیت در بدن میزبان مطالعات گسترده ای در جهان صورت گرفته است.
برخی کربوهیدرات‌ها در غلظت مشخص می‌تواند در اتصال انگل به دیواره معده مؤثر باشد
همچنین در مورد تشخیص و شناسایی فرآیند اینترکشن انگل مالاریا با بافت‌های بدن پشه و مراحل رشد آن مطالعاتی انجام شده است. برخی مطالعات انجام شده در این زمینه نشان می‌دهد که عوامل و فاکتورهای متعددی، از جمله کربوهیدرات‌ها (قندها) روی مکانیسم اینترکشن انگل با سلول‌های معده تأثیر گذارند. مطالعات انجام شده نشان داد که بکار بردن برخی کربوهیدرات‌ها در غلظت مشخص می‌تواند در اتصال انگل به دیواره معده مؤثر باشد.
این بیماری در صورت عدم توجه به موقع، می‌تواند نتایج مرگباری را در پی داشته باشد. سالانه ۳۰۰ – ۵۰۰ میلیون نفر به مالاریا مبتلا شده که یک میلیون نفر از آنان که عمدتاً کودکان و زنان باردار هستند، جان خود را از دست می‌دهند. اهمیت مبارزه با مالاریا باعث شده تا کاهش پنجاه درصدی موارد بیماری به عنوان یکی از اهداف مهم توسعه هزاره توسط سازمان ملل اعلام گردد.
شرایط آب و هوایی و محیطی به صورت مستقیم بر شیوع بیماری، تأثیر می‌گذارند
شرایط آب و هوایی و محیطی به صورت مستقیم روی رشد و تکثیر پشه آنوفل و انگل و در نتیجه بر شیوع بیماری، تأثیر می‌گذارند. پارامترهایی همچون دما، رطوبت، پوشش گیاهی، منابع آبی و ارتفاع در شیوع این بیماری مؤثر هستند. رطوبت تأثیر مستقیمی بر روی بقاء پشه‌های آنوفل دارد. دما یکی از مهمترین عوامل مؤثر در شیوع بیماری مالاریا است. انتشار بیماری یک پدیده دینامیکی است که در مکان و با گذشت زمان تغییر می‌یابد. ایران با قرار گرفتن در منطقه معتدل شمالی و شرق مدیترانه و با داشتن آب و هوایی متنوع در منطقه آندمیک نقشه جهانی پراکندگی مالاریا قرار دارد. گزارش‌ها نشان می‌دهد که بیماری مالاریا از زمان‌های قدیم در ایران شایع بوده و به همین علت این بیماری از دیرباز به عنوان یکی از بیماری‌های عفونی بومی ایران مورد توجه سیاستگذاران بهداشتی کشور بوده است.
پزشکان ایرانی در گذشته با علائم بالینی این بیماری آشنا بوده‌اند. در کتاب اوستا به تب و لرز اشاره شده است. حدود یک هزار سال پیش ابوعلی سینا به تب و لرز، تب نویه و تناوب آن اشاره کرده و مدت زمان لرز، تب و تعریف را که در واقع زمان یک حمله مالاریا (paroxysm) است ۴ تا ۱۲ ساعت تعیین کرده است. در دوران سلطنت شاه عباس کبیر یک صد هزار نفر از ارامنه به مناطق ساحلی بحر خزر مهاجرت کردند. در مدت کوتاهی بیست هزار نفر از آنان بر اثر مالاریا تلف شدند.
بسیاری از صاحبنظران مالاریا را وابسته به توسعه دانسته و آن‌را به عنوان مؤلفه‌ای برای بیان درجه توسعه یافتگی جوامع بکار می‌برند. شیوع و انتشار این بیماری تحت تاثیر مسایل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بویژه شرایط محیطی قرار دارد. باتوجه به برنامه سازمان ملل برای حذف این بیماری تا سال ۲۰۵۰ در جهان، مهمترین راه مبارزه روی مبارزه با ناقل آن متمرکز شده است.
منابع:
*مودی،ک و دیگران. (۱۳۹۷). «بیماری مالاریا و روش‌های پیشگیری آن». ششمین کنگره ملی زیست شناسی و علوم طبیعی ایران. صص:۱۰۱.
*طولابی، ع و دیگران. (۱۳۹۵). «بررسی مکانی موارد گزارش شده بیماری مالاریا با استفاده از سیستم اطلاعات در شهر بم طی سال‌های ۱۳۹۳ ۱۳۸۳ GIS) جغرافیایی)».
*دوستی، ص و دیگران. (۱۳۸۵).«بررسی سیکل اسپروگونی انگل پلاسمودیوم ویواکس در پشه‌های آنوفل استفنسی میزورنسیس به شکل تجربی و جنبه‌هایی از تأثیر کربوهیدرات‌های بازدارنده در رشد انگل». مجله دانشکده پزشکی. شماره ۶۴. صص:۳۰۲۳.
*ادریسان، غ.ح. (۱۳۸۱). «مروری بر وضعیت مالاریا در ایران». مجله دانشکده بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتی. شماره ۱. صص: ۶۱۵۰.
