آسیب شناسی شبکه های اجتماعی در فضای مجازی
کارشناسان فضای مجازی آموزش و تاثیرگذاری را کلید گشایش اکثر مشکلات جامعه دانسته و عنوان کردند فیلترینگ پاسخگو نیست و حاکمیت باید شرایط را برای حضور کنشگران و افراد دغدغه مند با سیاستگذاری، تسهیل‌گری، حمایت و نظارت فراهم کند.
به نقل از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، نشست «نقد و اندیشه» با موضوع «آسیب شناسی شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی» با حضور « سیدمحمدحسین حسینی» پژوهشگر دینی و روانشناس و «محمدرضا پویافر» جامعه‌شناس فرهنگی و عضو هیات علمی‌دانشگاه علوم انتظامی‌امین برگزار شد.
حسینی با بیان اینکه سازوکار اینستاگرام ما را به دنبال به دست آوردن تایید دیگران سوق می‌دهد، گفت: به عبارتی دیگر من تمام تلاش خود را می‌کنم لایک بگیرم و اگر لایک نگیرم آدم ارزشمندی نیستم و عزت نفس من تحت شعاع قرار می‌گیرد. باید به افراد آموزش بدهیم تا اگر تایید و نظر مثبت دیگران را به دست نیاورند، عزت نفس خود را از دست ندهند، این باور غیر منطقی نباید مانع حرکت بشود. تمام تلاش ما این است که اگر فردی ما را نقد می‌کند باید اجازه بدهیم که نظر او در صفحه باقی بماند و آن را حذف نکنیم، کسانی که در صفحات اینستاگرام نظر می‌گذارند دو دسته هستند، دسته اول افرادی که طرفدار شما هستند و دسته دوم کسانی که با شما زاویه دارند.
وی تفکر نقادانه و پرسشگری را برای جامعه بسیار لازم دانست و خاطر نشان کرد: اگر فرد چگونه سوال پرسیدن را یاد بگیرد در آینده به راحتی هر مطلبی را باور نمی‌کند و می‌تواند با پرسشگری با تفکرات الحادی مقابله کند. عدم آموزش نوجوانان باعث شده تا آنها به راحتی فریب صفحات مجازی را بخورند و زندگی آینده خود را نابود کنند. تفکر نقاد در همین صفحات مجازی به وجود می‌آید و من بسیار از آن استقبال می‌کنم و فضای رسانه باید پرسش و پاسخ را ترویج کند تا افراد یا بگیرند سوال خوب بپرسند و تنها به این صورت است که جامعه رشد می‌کند.
فضای مجازی را با آموزش و فرهنگ‌سازی می‌توان کنترل کرد
این روانشناس با بیان اینکه باید اول مشخص کنیم که هدف از مدیریت فضای مجازی چه هست، گفت: هدف سیاست گذاران برای مدیریت این فضا، کنترل کودکان و نوجوانان و حفظ آنها از خطرات آن است ولی اینکه چگونه می‌خواهیم مدیریت بکنیم موضوع مهمتری است. نمی‌توان با فیلترینگ مدیریت کرد، کنترل افراد از بیرون از نظر روانشناسی به شدت ناکارآمد است و نمی‌توان با ضرب و زور کسی را کنترل کرد. روش آگاه کردن افراد بسیار مهم است. با فیلتر کردن، بستن و کنترل کردن نمی‌توان جواب گرفت. بلکه این فضا را با آموزش و فرهنگ سازی می‌توان کنترل کرد.
حسینی با تاکید بر اینکه یکی دیگر از روش‌های کنترل این فضا آگاهی دادن به والدین است، گفت: والدینی که هیچ آشنایی با اینستاگرام ندارند و حتی کار کردن با گوشی هوشمند را بلد نیستند اگر آموزش ببینند می‌توانند به کنترل این فضا کمک کنند. والدینی که آگاهی خود را با کمک روانشناسان بالا می‌برند می‌توانند با شیوه‌های رفتاری به فرزندان خود برای حل مسایل و مشکلات در این فضا کمک کنند. برای مدیریت این فضا به جای تغییر به دنبال تاثیر باشیم. فاعلِ تغییر دیگران هستند، شما هیچوقت روی دیگران نمی‌توانید تغییر ایجاد کنید چون او یک شخصیت مستقل دارد و در صورت فشار آوردن فرد به جای تغییر رفتار به پنهانی انجام دادن کارها روی می‌آورد که در نوجوانان فاجعه است.
وی فاعل تاثیر را، خود فرد دانست و گفت: وقتی به دنبال تاثیر می‌رویم به دنبال آن کارآمدی به وجود می‌آید و نتایج بهتری می‌توان گرفت. تا وقتی یه دنبال این نباشیم که من چگونه می‌توانم در این فضا روی نوجوان و فرزند خود تاثیر گذار باشم به نتیجه نخواهیم رسید. “من” تاثیرگذار در فضای مجازی همه هستند و هیچکس نباید مسئولیت‌گریزی کند و نوک پیکان را باید به سمت خود بگیرد تا تاثیرگذار باشد. اگر من بگویم تقصیر والدین است که در تربیت و کنترل فرزندان خود کوتاهی کرده‌اند، باید بپرسم من چگونه بر روی آنها تاثیر بگذارم و آنها را آموزش بدهم. در تاثیر گذاری سهم‌ها با یکدیگر متفاوت است. سهم پدر و مادر در تاثیرگذاری بسیار بیشتر از دیگران است.
حضور در فضای مجازی قدرت ایجاد می‌کند
این روانشناس با بیان اینکه فضای مجازی تبعات گوناگونی دارد، گفت: یک بخش تاثیرات فضای مجازی بر حوزه فردیت، انزوای افراد و گذر و تغییرات جامعه است و بخش دوم تولید محتوا برای این فضا است. حضور در این حوزه، یک قدرت است و اگر الان از خودمان بپرسیم باید این فضا را قبول کنیم یا نه؟ در پاسخ باید بدانیم که پذیرفتن و نپذیرفتن این فضا چه تبعاتی دارد.
حسینی با بیان اینکه اگر شما فضای مجازی را کنار بگذارید و از آن بیرون بیایید فقط خودتان را از این فضا محروم کرده‌اید، تصریح کرد: اوایل حضور فضای مجازی حوزه علمیه با آن مخالف بود ولی الان شاهد حضور حداکثر حوزه در این عرصه هستیم، زیرا این فضا، فضای قدرت است و اگر برای آن تولید محتوا نکنی، مخالف تو از این تریبون استفاده می‌کند. جامعه در حال حرکت را نمی‌توان متوقف کرد بلکه باید همراه آن حرکت کرد و تا حد امکان به آن جهت داد.
وی با اشاره به فیلتر تلگرام و تبعات آن برای تولیدکنندگان محتوای دینی در این فضا گفت: افراد زیادی که در این حوزه به تولید محتوا با هزینه‌های بالا می‌پرداختند با فیلتر تلگرام دلزده شدند زیرا هیچکدام از پیام‌رسان‌های داخلی مخاطب تلگرام را نداشتند و عملا هزینه کردهای این افراد بی‌نتیجه ماند.
این پژوهشگر دینی با بیان اینکه کرونا بسیاری از مشاغل را در کشور تعطیل کرده و به همین دلیل بسیاری از مشاغل در فضای مجازی فعال شده‌اند، اظهار کرد: کسانی که دغدغه فرهنگی در کشور دارند ابتدا باید بازار کار را ساماندهی کنند تا زمانی که اشتغال برای جوان فراهم نشود توجه به صفحات زرد هم ادامه دارد. راه مستقیم هیچگاه در عرصه فرهنگی و دینی جوابگو نیست، در این عرصه هیچگاه تنها یک عامل باعث آسیب نمی‌شود بلکه پازل‌ها در کنار هم عامل یک اتفاق اجتماعی و فرهنگی در جامعه هستند.
حسینی با بیان اینکه آموزش کلید گشایش اکثر مشکلات این جامعه است، افزود: اگر به افراد نحوه مدیریت و استفاده از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی را آموزش بدهیم بسیاری از مشکلات اتلاف زمان از بین می‌رود. رسانه‌های اجتماعی بد یا خوب ندارد و محتوایی که ما برای آن تولید می‌کنیم آن را شکل می‌دهد. برخی از مسوولان ما دغدغه تولید محتوا و اصلاح این فضا را ندارند بلکه بیشتر به دنبال قطع کردن آن هستند تا صورت مسله را پاک کنند، اما باید به این نکته توجه داشته باشند که بستن این پلتفرم‌ها باعث حضور مردم در یک تریبون و پلتفرم دیگر می‌شود.
وی با اشاره هرم مازلو و نیاز افراد به تفریح و سرگرمی‌گفت: یکی از دلایلی که افراد در صفحات بلاگرهای نامناسب حضور پیدا می‌کنند، بدست آوردن تفریح و سرگرمی‌است که حاکمیت برای این نیاز کار بسیاری انجام نداده است. موافقان فیلتر این رسانه‌ها توانمندی لازم برای مقابله با مخاطرات و آسیب‌های این رسانه‌ها را ندارند. با گذر زمان مردم تفاوت محتوای سرگرم‌کننده بی‌ارزش را از محتوای درست و آموزنده تشخیص می‌دهند این محتوای بی‌ارزش در طول زمان بلوغ جامعه را بالا می‌برد.
باید از تولید محتوای فاخر حمایت کرد
این روانشناس در پاسخ به سوالی درباره بستن یا نبستن شبکه‌های مجازی گفت: حاکمیت باید مردم را به حمایت از تولیدکنندگان محتوا در این شبکه‌ها سوق دهد و بستن راه‌حل نیست. حتی باید از هنر جذب مخاطب صاحبان صفحات زرد فضای مجازی یاد گرفت و در جهت خوب از آن استفاده کرد. اینستاگرام در حال حاضر بزرگترین منبع درآمدزایی است و برای کسب درآمد، بیشتر دیده شدن بزرگترین معیار در این فضا است. برای دیدن شدن در این فضا رقابت زیاد شده و به همین دلیل برخی کارهای غیراخلاقی می‌کنند تا دیده شوند.
حسینی با بیان اینکه باید چه کنیم که افراد برای دیده شدن به کارهای غیراخلاقی دست نزنند، گفت: در حال حاضر بازار رقابت بلاگری بسیار داغ است ولی برای خوابیدن این تب، باید موقعیت شغلی جدید در جامعه فراهم کرد تا افراد بتوانند از راه اخلاقی درآمد کسب کنند و در این صورت است که تولیدکنندگان محتوای فاخر می‌توانند با آموزش آسیب‌های این فضا را کنترل کنند. باید از این فضا باید استفاده کرد و نمی‌توان آن را طرد کرد و باید از تولیدکنندگان محتوا حمایت اجتماعی کرد و اگر حاکمیت عرصه‌های زندگی اقتصادی مردم را ساماندهی کند آنگاه به راحتی می‌توان با برگزاری دوره‌های عزت نفس و… معایب شبکه‌های اجتماعی را حل کنم.
پیچیدگی شبکه‌های اجتماعی نسبت به پیام‌رسان‌ها بیشتر است
محمدرضا پویافر – جامعه‌شناس و استاد دانشگاه نیز اظهار کرد: همه افراد علاقمند هستند که صرف نظر از اینکه تایید یا مورد انتقاد قرار می‌گیرند، دیده شوند. نقد و انتقاد کارشناسی در فضای مجازی موثر است. باید از نظرات مخالف و انتقادات استقبال کرد ولی نوع سوم کنشگری در فضای مجازی وجود دارد که با نظر فرد کاری ندارند بلکه او را تخریب می‌کنند که شما را ناچار به حذف افراد می‌کند.
وی با بیان اینکه موضوع تولید محتوای دینی در رسانه‌های اجتماعی یا social media اعم از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها، هر کدام اقتضائات خاص خود را دارد، گفت: پیچیدگی‌ها در شبکه‌های اجتماعی نسبت به پیام‌رسان‌ها بیشتر است. در شبکه‌های اجتماعی که مبتنی بر محتوای ویدیویی یا تصویری هستند فضا متفاوت است و ممکن است بخش‌هایی از مسایل جامعه را که خیلی از مردم با آن درگیر هستند و با آن چالش جدی دارند رو کند و تازه همه متوجه آن بشوند.
این استاد دانشگاه با اشاره به لایو اخیر بلاگر اینستاگرامی با یکی از مخاطبان نوجوان خود، تصریح کرد: استعاره کوه یخ در این مورد قابل استفاده است زیرا بسیاری از مردم ویدیویی را مشاهده کردند که برای آنها عادی بود یا در فضای فعلی جامعه آن را دیده بودند.
پویافر با اشاره به نوع ارتباط این نوع مخاطبان با رسانه‌ها تصریح کرد: توزیع سنی مصرف‌کنندگان محتوا اینستاگرام در اکتبر ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که حداقل ۷.۱ درصد بین ۱۳ تا ۱۷ سال سن دارند. یک سوم مخاطبان اینستاگرام ۲۵ تا ۳۴ ساله‌ها هستند، بیش از ۶ درصد بالای ۵۵ سال سن دارند و این ذهنیت که افراد با بالا رفتن سن تغییر نمی‌کنند را عوض خواهد کرد زیرا بسیاری از همین افراد در جامعه در معرض تغییرات جدی عاطفی هستند.
افراد دغدغه‌مند حاضر نیستند از خود هزینه کنند
وی انتظار از دیگری را یکی از مسایل کشور اعلام کرد و ادامه داد: در موضوعات مختلف ما انتظار از دیگری داریم که این دیگری در بسیاری از موارد نظام سیاسی است. اگر گروه‌های دغدغه‌مند از دو دیدگاه روانشناسی و جامعه‌شناسی پرسش از خود داشته باشند در این صورت به جای انتظار از نظام سیاسی از خود هزینه می‌کنند.
این جامعه‌شناس با بیان اینکه اکثر گروه‌ها و افراد دغدغه‌مند حاضر نیستند از خود هزینه کنند، تصریح کرد: این افراد هیچگاه این پرسش را از خود نداشته‌اند که چرا حاضر به هزینه از تفکر و اندیشه خود نیستند و به دنبال این هستند که دیگرانی فرش قرمز را برای آنها پهن کنند تا آنها در حوزه مورد دغدغه خود حضور داشته باشند بدون اینکه کوچکترین هزینه‌ای از خود کرده باشند.
پویافر این رفتار را نشانه عمیق نبودن در دغدغه این افراد دانست و افزود: در لایه‌های بالاتر، در سطوح میانی و کلان کشور هم در حوزه‌های مختلف سریع انگشت اتهام را به سمت یک دستگاه نشانه می‌روند که با فلان گروه یا اتفاق برخورد کند. نکته اینجا است که هیچکس از این افراد نمی‌پرسد که شما در کنشگری خود چه فعالیتی برای رفع این دغدغه کردهای و احتمالا با صدای بلند اعلام کردن آن دغدغه برای آنها کارکرد دارد. حتی اگر به آن موضوع خیلی هم باور نداشته باشند.
وی با بیان اینکه «من» فرد عادی تا سطوح کلان کشور در برخی از مسایل جدی جامعه خود را به غفلت زده‌ایم، گفت: در این صورت یا مسله را ندیده‌ایم یا نخواسته‌ایم راه‌حل جدی برای آن داشته باشیم و در سطوح وسیع‌تر هم وجود دارد که مسله را نادیده می‌گیریم و می‌گوییم با فردی که مثلا لایو را برگزار کرده برخورد سلبی بکنند. برای سیاستگذاری فرهنگی باید چارچوب‌هایی داشته باشی که هر شخص و نهادی به اندازه خود در این حوزه مسولیت داشته باشد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه با ورود اینترنت به کشور می‌توان دو سوال را مطرح کرد، گفت: اول اینکه ما برای اینترنت چه کردیم؟ و دوم اینترنت با ما چه کرد؟ در پاسخ به سوال اول باید گفت ما اینترنت را به صورت قطره‌چکانی وارد کشور کردیم و الان بر بستر آن به مردم خدمات ارائه می‌دهیم و در برخی موارد آن را کند و حتی فیلتر کرده‌ایم و البته تمام این موارد در ذیل تغییرات اجتماعی در کشور بود که بدیهی به نظر می‌رسد ولی در شرایط فعلی مهمترین مسله کشور است.
پویافر ادامه داد: در پاسخ به سوال دوم باید گفت تغییرات اجتماعی در نتیجه ارتباط فرهنگی با رسانه به وجود آمد و در هر لحظه سبک زندگی، رفتارها و تفکر ما را تغییر می‌دهد ولی در کشور هیچ نشانه‌ای از فکر کردن روی این موضوع نیست و در نتیجه رسانه خانواده ما را تغییر داده است به صورتی که نرخ تجرد قطعی در ایران ۴.۳ است که بالاتر از میانگین بسیاری از کشورهای توسعه یافته است و این نشان می‌دهد که تلاش ما برای نهادینه کردن فرهنگ خانواده در کشور به بن بست رسیده است.
وی با بیان اینکه در حال حاضر میل بیشتر به تجرد و تنهایی، بعد خانوار کوچکتر و رشد جمعیتی ۳.۱ در کشور اتفاق افتاده است، گفت: مساله جدی آینده کشور با این تغییرات اجتماعی سالخوردگان و زنان تنها هستند و اینترنت در بخش مهمی‌از این تغییرات سهم دارد زیرا ابزارهای جدیدی به مدد اینترنت در دسترس است که افراد بدون نیاز به خانواده به عنوان سرمایه اجتماعی می‌توانند با هر کسی که بخواهند، در هر زمان و مکان و به میزانی که مورد تایید خود آنها باشد با افراد ارتباط برقرار کنند و این موضوع هم به لحاظ اقتصادی هم تعهدی برای افراد به صرفه است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه سهم اقتصاد را در این تغییرات اجتماعی کمتر می‌دانم، تصریح کرد: کشور ایران در فرآیندی از مدرنیته قدم می‌گذارد که شهروند غربی سال‌ها پیش از این آنها را تجربه کرده و ما به مدد رسانه‌های جدید و اجتماعی از آن استفاده می‌کنیم و خودمان را تغییر می‌دهیم و این تغییر خود به خود ما را بیشتر همراه آنها می‌کند. آمارها نشان می‌دهد که روند مصرف رسانه‌های اجتماعی در کشورهای خاورمیانه ای شیب بیشتری نسبت به کشورهای پیشرفته دارد.
پویافر با بیان اینکه مداخله حکومت در عرصه‌های فرهنگی درست نیست، گفت: نقش دولت در این عرصه باید سیاستگذار، حمایتگر، تسهیل‌گر و ناظر باشد. حضور داشته باشد ولی در حال حاضر ما نظام‌های غیردولتی برای این فعالیت‌ها نداریم و نتیجه این می‌شود که در نهایت حاکمیت مانند یک پدر همیشه نگران همواره در کنار مردم و جامعه حضور دارد.
وی با بیان اینکه اما حکومت فعالیت در این حوزه را به گروه‌های واقعا مردمی واگذار نکرده، گفت: در نتیجه آن حکومت خود را ملزم به مدیریت فضای مجازی و جلوگیری از انحراف جامعه می‌داند و باید برای آن منابع مالی و نیروی انسانی زیادی را هزینه کند و در کنار آن هم در تیررس مستقیم انتقادات قرار می‌گیرد. سیاست هوشمندانه مدیریتی است که عملا با کنشگری داوطلبانه گروه‌هایی که واقعا مردمی هستند همراه باشد، در این صورت است که مردم برای دغدغه‌هایی که در حوزه دین و جامعه دارند حاضر می‌شوند هزینه کنند و دیگر از حاکمیت انتظار نخواهد داشت که دغدغه آنها را رفع کند.
این جامعه شناس با اشاره به اینکه در صورت ادامه سیاست‌های فعلی در حوزه‌های فرهنگی فرصت برای افرادی که به دنبال منافع مادی هستند فراهم می‌شود تا خود را به جای مردم دغدغه مند واقعی جا بزنند، گفت: در این صورت است که معادلات بهم می‌ریزد و ممکن است که حتی پول دولت در جای اصلی خود هزینه نشود و در کنار آن دولت مورد انتقاد قرار می‌گیرد و معلوم نیست کارکرد مناسبی هم داشته باشد.
شاخص سرمایه اجتماعی در کشور بسیار پایین است
وی با بیان اینکه هر فردی که در این جامعه زندگی می‌کند، فرزندان این حاکمیت هستند و اگر فردی مشکل داشته باشد جامعه نمی‌تواند از او سلب تکلیف کند، گفت: بنابراین باید پذیرفت که سیاستگذاری غلط باعث تکثیر مردم مشکل دار در جامعه شده است. متاسفانه برخی از مسئولین نگاه مسوولیت‌پذیر در مورد این اشتباهات ندارند.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه نگاه مهندسی به جامعه غلط است، تصریح کرد: در جامعه ما مسئله تولید یک پیام‌رسان خوب مطرح نیست زیرا به لحظ فنی در کشور توان ساخت آن وجود دارد ولی به دلیل بی‌اعتمادی که در جامعه وجود دارد، مسئولین هرچه تلاش کنند و بهترین زیرساخت‌ها را در اختیار این پیام‌رسان‌ها قرار بدهند مردم به آنها اعتماد نکرده و از آن استفاده نمی‌کنند و وقتی پیام‌رسانی کاربر نداشته باشد عملا شکست می‌خورد، زیر اصل ماجرا در اعتماد کاربر است.
پویافر با بیان اینکه برای حکمرانی در سطح کلان در خیلی مواقع نباید کاری کرد، گفت: من مدافع نظریه کاهش نقش مداخله‌گری دستگاه‌ها هستم و معتقدم نقش حاکمیت باید به تسهیل، حمایت و نظارت تغییر پیدا کند تا گروه‌های مختلف و جوانان تشویق شوند تا به میدان بیایند.
منبع:ایسنا
مرتبط:
چرا خبرهای دروغ فضای مجازی را باور می‌کنیم؟
