آشنایی با ساعت آفتابی

هرگاه جسمی بین خورشید و سطح زمین قرار گیرد سایه تشکیل می شود. به دلیل حرکت دورانی زمین این سایه حرکت می کند. چنانچه اطراف محل تشکیل سایه مدرج می توان از آن جهت تععین زمان استفاده کرد، این یک ساعت آفتابی است.

نحوه قرار گیری مانعی که باعث تشکیل سایه می شود و محلی که سایه بر روی آن حرکت می کند می تواند به اشکال و فرم های گوناگون ساخته شود.

ساعت های آفتابی در اکثر کشورهای پیشرفته بوسیله مجسمه سازان و معماری برجسته ساخته می شود و در فضاهای باز مورد استفاده قرار گیرد.

ساعت های آفتابی وسایلی برای زمان سنجی به کمک نور ( سایه ) خورشید هستند که با توجه به حرکت ظاهری خورشید در طول روز زمان را نشان می دهند. این ابزار تا تا قبل از ساخته شدن ساعت های مکانیکی استفاده فراوانی داشته اند.

ساعت آفتابی، به اشکال گوناگون ساخته می شود و در هر نوع مدرج کردن صفحه ساعت محاسبات خاص خود را دارد. که با توجه به محل نصب ساعت انجام می شود. بعضی از انواع متداول این ساعت ها در شکل ۱ آمده است.

 

تاریخچه ساعت های آفتابی :

بر اساس نوشته های هرودوت، تاریخچه ساعت های آفتابی به پیش از ۵۰۰۰ سال پیش بازمی گردد. هرودوت منشاء این ابزار های سنجش زمان را به سومری ها و کلدانی ها نسبت می دهند؛ اقوام پیشروی که در بین النهرین زندگی می کردند. تقسیم بندی ۲۴ ساعته زمان که امروزه نیز آن را به کار می بریم یادگاری از این قوام است.

رواج فراوان ساعت های آفتابی نزد رومیان باعث تلفیق طرح و اعداد یونانی با ساعت ها گشته به طوری امروزه استفاده از اعداد یونانی برای ساعت های مکانیکی نیز کاربرد فراوان دارد.

با آغاز تمدن اسلامی – ایرانی، طراحی این ساعت ها با دقت های بیشتری همراه شد. چرا که زمان اوقات شرعی را مسلمین نشان می داد. متاسفانه به دلیل جنگ ها و استفاده از موادی مانند کاه گل، سفال و چوب امروزه نمونه های اندکی از آن دوران در ایران باقی مانده است.

در دوران معاصر ساعت های آفتابی در کنار کنار کارکرد خود از جهتی دیگر نیز مورد توجه قرار گرفته اندو آن استفاده از مفاهیم زیبایی شناسی در طراحی آنهاست. اینک با وجود گذشت سالها ساعت های آفتابی به عنوان نمادی از هویت تاریخی – علمی و از آن مهمتر به عنوان نمادی از تلاقی علم، فرهنگ و هنر به یادگار مانده است و هر روزه تعداد آنها افزوده می شود. گاهی تنها همان ایده های اولیه به کار می رود و گاهی نوآوری های جذابی در آن دیده می شود.

همان طور که گفته شد امروزه در شهر ها ساعت های آفتابی استفاده فراوانی دارد. هم اکنون در کشور فرانسه طبق آماری ۳۰ هزار ساعت آفتابی موجود است. در انگلستان با وجود اینکه ۷ یا ۸ ماه از سال ابری و بارانی است تعداد بیشماری ساعت آفتابی و هزاران انجمن کوچک و بزرگ دوست داران ساعت افتابی وجود دارد.

کاربرد این ساعت ها برای تزیین باغ ها و زیبا سازی نماهاست. و نیز به صورت عمودی در سطح شهر معابر و میادین استفاده می شود. (تصویر ۱ )، و علاوه بر زیبایی و نمایش زمان بیانگر تمدن و فرهنگ آن کشور نیز می باشد. در ایتالیا، آمریکا و هند نیز ساعت های آفتابی استفاده گسترده ای دارد، و پارک های مختص ساعت های آفتابی دارند که در آنها انواع ساعت های آفتابی ساخته شده است.

در این میان کشور ما از پشتوانه غنی علمی و فرهنگی و مخصوصآ در نجوم برخوردار است و دارای مفاخری مانند عبدالرحمن صوفی و خواجه نصیرالدین طوسی قیاس الدین کاشانی و… می باشد که در زمان خود مراجع علم ستاره شناسی و هیئت بودند و تالیفاتی در زمینه ساخت انواع ابزار نجومی مانند ساعت های آفتابی و اسطرلاب نیز داشته اند.

در حالی که امروزه ما از وجود این مفاخر و افتخار به آنها غافل شدیم و کشور های دیگر برای این بزرگان یادبود می سازند.

 

امروزه ما تعداد انگشت شماری ساعت آفتابی در کشورمان داریم. مانند ساعت آفتابی شهر مراغه (تصویر ۳ ) و کتابخانه ملی ایران (تصویر ۴ ) که متاسفانه هر دو توسط آقای دنی ساوا از طرف رایزنی سفارت فرانش=سه ساخته شده اند. در حالی که افرادی در داخل کشور هستند که توانایی انجام این کار را دارند.

این ساعت ها بیشتر با مصالحی کم دوام از قبیل چوب و گچ ساخته می شده و بنابراین در مقابل عوامل فرسایشی از بین رفته اند. دلیل مهم دیگر اینکه ساعت های آفتابی عمدتا به صورت ساده تهیه و تنها شامل یک تیرک و صفحه بوده که اغلب برای صفحه ها از دیوار بنا استفاده می شده است. خطوط ساعت بر روی این بناها کنده می شده و با فرسودگی دیوار بنا ساعت نیز از بین می رفته و در کل به دلیل همین سادگی مورد بی توجهی قرار می گرفته است. اما از آنجا که راز ماندگاری بسیاری از پدیده ها در ارائه شکل زیبای آنهاست و هر چیزی تا در قالب هنری ریخته نشود، پایدار نمی ماند. این ساعت های زیبا نیز در اثر گذر زمان به دست فراموشی سپرده شده اند.

با توجه به توانایی هنرمندان کشورمان در ارائه کارهای حجمی و نیز جذابیت عمومی ساعت های آفتابی و فراگیری استفاده از آن در کشورهای دیگر جای کار فراوانی در این عرصه پیش بینی می شود. تصاویر زیر چند نمونه از ساعت های ساخته شده توسط هنرمندان مجسمه ساز است.

مزایای ساعت آفتابی :

اکثرا این سوال پیش می آید که با وجود ساعت های پیشرفته و مدرن امروزی ضرورت ساخت ساعت های آفتابی چیست؟ ساعت آفتابی تنها ابزار نجومی است که در روز به کار گرفته می شود و مردم به آسانی با طرز کار آن آشنا می شوند و با آن ارتباط برقرار می کنند. همچنین ساعت آفتابی عرصه گسترده ای جهت ایده ها و خلاقیت های هنری و نجومی است و محلی زیبا جهت تزیین مکان های عمومی، مراکز علمی و منازل می باشد.

در کشورهای غربی ساخت ساعت آفتابی، همواره مورد حمایت و تشویق گروه های هوادار محیط زیست و طبیعت، شهرداری ها، آموزش و پرورش و… به عنوان عاملی جهت گرایش به طبیعت و حفظ آن بوده است.

ساخت بزرگترین ساعت آفتابی جهان در فارس

محققان دانشگاه جهرم موفق به طراحی و ساخت بزرگترین ساعت آفتابی، حلقوی جهان شدند. مدیر پژوهشی دانشگاه جهرم و طراح این دستگاه گفت: ساعت خورشیدی حلقوی یکی از انواع ساعتهای خورشیدی و شامل دو حلقه هم اندازه از جنس پروفیل و یک شاخص است و قابلیت نمایش دقیق زمان را دارد. بزرگترین ساعت آفتابی حلقوی جهان هم اکنون مراحل ثبت در کتاب گینس را طی می کند. قطر حلقه این ساعت آفتابی ۲۶۴ سانتی متر است و صفحه آن دارای یک تقسیم بندی ۱۲ ساعته است که بر اساس مختصات جغرافیایی محل نصب، زاویه بندی شده است. در ایام مختلف سال ممکن است تفاوت کمی میان ساعت قراردادی کشور که بر اساس ساعتهای مکانیکی برنامه ریزی می شود با این ساعت که زمان واقعی نجومی را نشان می دهد، وجود داشته باشد . مجری طرح هم گفت: این ساعت به وزن۲۰۰ کیلوگرم از جنس پایه محدب آهن، پیکان لوله فولادی و محورهای قوطی پروفیل ساخته شده و ضخامت ورق نورد شده آن ۱۰ میلی متر است.

مجری طرح افزود: این رکورد را قبل از این کشور هلند با ساعتی به قطر حلقه ۱۸۰ سانتی متر داشته است. شهرستان جهرم در ۱۹۰ کیلومتری جنوب شرق شیراز واقع شده است.

 

مرتبط:ساعت آبی چیست؟