در جستجوی حیات‌وحش
خشکسالی‌ها و دستکاری به بهانه توسعه در طبیعت باعث شده حیوانات، حیات‌وحش و حتی گونه‌ای نادر در خراسان جنوبی، ختی آبی برای خوردن نداشته باشند و این امر آنان را به نابودی هر روز نزدیک و نردیک تر می‌کند.
در خراسان جنوبی گونه های متنوع و متعدد جانوری از جمله یوزپلنگ آسیایی، پلنگ، قوچ اوریال، کل و بز، هوبره، گربه شنی، آهو، جبیر، زاغ بور و انواع خزندگان وجود دارد که گاهی برخی از آنها حتی در جهان نادر هستند.
به گزارش ایسنا، پناهگاه حیات‌وحش نایبندان سال ۱۳۷۴ با هدف حمایت از گونه‌های جانوری کمیاب مانند یوزپلنگ آسیایی و جبیر به‌عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام شد و ۲۵ مهر سال ۱۳۸۰ با مصوبه شماره ۲۰۰ شورای عالی حفاظت محیط زیست با عنوان پناهگاه حیات‌وحش نایبندان طبس به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوست. این منطقه با وسعت یک میلیون و ۵۱۶ هزار و ۹۹۳ هکتار بزرگترین پناهگاه حیات‌وحش کشور محسوب می‌شود و بخش عمده این پناهگاه را دشت تشکیل می‌دهد.
یوزپلنگ آسیایی
یوزپلنگ ایرانی یا یوزپلنگ آسیایی یک زیرگونه به‌شدّت در معرض خطر انقراض از یوزپلنگ است و اکنون تنها ۴۰ قلاده از آن در ایران یافت می‌شود. از سال ۱۳۹۰ که پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی شروع شد تعداد این‌گونه از۱۰ قلاده به ۱۲ قلاده رسیده و این نشان دهنده تأثیر این پروژه بوده‌است.
این جانور در مناطق بیابانی در سطح منطقه زندگی می‌کرد و سال‌هاست که نسل آن در معرض نابودی کلی قرار دارد. نتایج جدیدترین تحقیقات نشان می‌دهد که بین ۱۰ تا۲۰ یوزپلنگ در مناطق حاشیه کویر مرکزی از جمله خارتوران، نایبندان، دره‌انجیر و میاندشت وجود داشته باشد. این تخمین نتیجه نقشه‌برداری زمینی است که توسط بیش از ۱۲۰۰۰ دوربین دید در شب که در مکانهای مختلف کار گذاشته شده بود.
پلنگ
پلنگ جانوری از خانواده گربه‌سانان و بعد از پلنگ برفی کوچک‌ترین گونه در میان پنج گونه گربه بزرگ در سرده پلنگ‌مانندهاست که ببر، شیر و جگوار به ترتیب سه گونه بزرگ‌تر آنند.
حیات‌وحش پلنگ در گذشته از آفریقای جنوبی تا کره را در بر می‌گرفت و این جانور در سراسر آفریقا و جنوب آسیا پراکنده بود. اما تخریب زیستگاه و شکار، قلمرو این جانور را به شدت کاهش داده و امروزه بیشترین تراکم پلنگ‌ها در آفریقای جنوب صحرا است. اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست این جانور را با توجه به کاهش جمعیت و کاهش محدودهٔ زندگی آن در فهرست گونه‌های «در مرز تهدید به انقراض» قرار داده‌است. با این همه اما جمعیت پلنگ از جمعیت دو خویشاوند نزدیکش یعنی شیر و ببر بیشتر است و وضعیت حفاظتی بهتری دارد.
هوبره
هوبره که اندازه متوسط به طول ۵۵ تا ۶۵ سانتیمتر دارد و گستردگی بالهایش ۱۳۵ تا ۱۷۰ سانتیمتر است، به علت بی انصافی انسان‌ها در حال از بین رفتن است. متاسفانه در کشور به خاطر شکار بی رویه و تخریب‌های زیستگاهی، جمعیت این پرنده نسبت به سال‌های گذشته کاهش چشمگیری داشته است.
عمده جمعیت هوبره استان در دشت‌های کریزان و پطرگان شهرستان زیرکوه زیست می‌کنند؛ از مهم‌ترین دلایل این کاهش جمعیت، شکارهای غیر مجاز و قاچاق آنها توسط افراد سودجو است.
گربه شنی
گربه شنی، یکی از هشت گربه سان وگونه ای کمیاب و در معرض خطر انقراض است که یکی از زیستگاه های آن بیابان های خراسان جنوبی است. معمولا بیابان جایی است که انتظار دیدن گربه را در آن نداریم! اما همین بیابان های گرم و خشک، خانه یکی از سرسخت ترین گربه سانان جهان است.
این گربه سان، گربه شنی نام دارد که در اولین نگاه ظاهری بسیار شبیه به گربه‌های خانگی است بطوریه این باور در مورد این جانوران وجود دارد که آن ها اجداد گربه های خانگی امروزی هستند. این گونه حیوانی را می توان در شن‌زارهای بیابانی مناطقی از ایران بویژه خراسان جنوبی مشاهده کرد، علاوه بر ایران در آفریقای شمالی، عربستان، آسیای مرکزی و پاکستان زندگی می‌کنند.
گربه پالاس
گربه پالاس یکی از ۸ گونه گربه‌سانان حال حاضر ایران است که شباهت زیادی به گربه‌ی اهلی دارد جثه‌اش به اندازه گربه اهلی اما سر پهن‌تر و گوش‌هایی گرد و کوچک که با فاصله زیاد از هم قرار دارند. وجه تمایز آن از دیگر گربه‌ها وجود خال‌های کوچک سیاه رنگ بر روی پیشانی آن است.
رنگ آن خاکستری نقره‌ای و متمایل به زرد اخرایی است. طول سر و تنه ۵۰ تا ۶۵ سانتیمتر و طول دم آن حداکثربه ۳۰ سانتیمتر می‌رسد. گربه پالاس بسیار منزوی و از انسان گریزان است و استتار فوق‌العاده قوی دارد. زیستگاه آن در مناطق کوهستانی و حتی صخره‌ایی است و مناطقی با پوشش گیاهی نسبتاً متراکم را ترجیح می‌دهد.
زاغ بور
زاغ بور به طول ۲۴ سانتی متر از خانواده کلاغیان است اما رنگ پرهایشان روشن است و به همین سبب به آن زاغ بور، بور مرغ و یا کلاغ بلوند می‌گویند. رنگ نخودی مایل به صورتی پر و بال‌هایشان به آنها کمک می‌کند که خود را به خوبی در مناطق بیابانی استتار کنند.
جفت نر و ماده زاغ بور در سراسر طول سال با هم زندگی می‌کنند آنها به کمک هم آشیانه‌گردی با شاخه‌های درهم تنیده در میان بوته‌های قیچ می‌بافند آن‌گاه زاغ بور ماده در آنجا تخم می‌گذارد. زاغ‌های بور وابستگی زیادی به گیاه قیچ که از مهم‌ترین گیاهان بیابانی است. این پرنده تنها در قیچ زارها زندگی می‌کنند ولی شواهد نشان داده که این گونه نیست و آنها فقط این گیاه را بر گیاهان دیگر ترجیح می‌دهند.
زاغ بور تنها پرنده بومی و خاص ایران، جز در مناطق بیابانی در جای دیگر دیده نمی‌شود و مهم‌ترین پوشش گیاهی نواحی زیستی زاغ بور شامل؛ قیچ، بادام کوهی، تاغ، شور، درمنه، افدار، گز، اسکنبیل، اشنان، خارش‌تر، کاروان کش و بنه است.
انواع عقاب‌ها
عقاب طلایی به طول ۸۸-۷۵ سانتیمتر و پهنای دو بال ۲۳۰-۱۹۰ سانتی متر از خانواده قوشیان، محتاط‌ترین شکارچی در میان پرندگان خشک‌زی به شمار می‌رود. این عقاب بزرگ جثه در بالای کوه‌ها و دامنه‌ها پرواز می‌کند و گاه آنچنان بالا می‌رود که به صورت یک نقطه تیره رنگ کوچک دیده می‌شود.این شکارچی محتاط با سرعت باور نکردنی از اوج آسمان به سمت پایین شیرجه می‌زند. عقاب طلایی معمولا شکار خود را در فواصل دور زیرنظر می‌گیرد و از نقطه کور به آنها حمله می‌کند. چون این عقاب در رأس هرم غذایی قرار دارد، بنابراین وجود تعداد زیادی از آنها در یک منطقه نشانه سالم و پایدار بودن آن زیست بوم است. در کنترل جمعیت طعمه‌های خود در طبیعت نقش مهمی‌دارد، این پرنده جمعیت برخی گونه‌هایی را که نقش آفت دارند را کنترل می‌کند تا ارکان طبیعت پایدار بماند.
جبیر
جبیر از گونه های گاوسانان است که در پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس در استان خراسان جنوبی زندگی می‌کند و شباهت زیادی به آهو دارد. تفاوت ظاهری آنها وجود شاخ‌های نازک و بلند در ماده‌ها است، در صورتی که در آهو ماده‌ها معمولاً شاخ ندارند. شاخ جبیرهای نر قوس زیادی ندارد و قدری موازی به نظر می‌رسند.
خمیدگی انتهای شاخ نیز به طرف جلو متمایل است. بر روی شاخ‌های آهو و جبیر نر گره‌هائی وجود دارد؛ ولی نمی‌توان به وسیله آنها سن حیوان را تشخیص داد. موهای جبیر کوتاه به رنگ زرد تیره متمایل به قرمز زیر بدن و کفل‌ها سفید است . موهای دم نسبتاً بلند و سیاه رنگ است .
طول سر و تنه در جبیر ۹۰ تا ۱۱۰ سانتیمتر ، دم ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر ، ارتفاع ۵۵ تا ۶۵ سانتیمتر و وزن ۱۵ تا ۲۵ کیلوگرم است. حیوان پر طاقتی است و شرایط سخت مناطق کویری را به خوبی تحمل می‌کند. به آب کمی احتیاج دارد. در بعضی از مناطق آب مورد نیاز بدن خود را از گیاهان تأمین می‌کند. زیستگاه این حیوان مناطق بیابانی و نیمه استپی است . معمولاً تپه ماهورهای کوتاه اطراف رودخانه‌های خشک ، قیچ زارها ، تاغ زارها و بوته زارهای بلند را به دشت‌های صاف ترجیح می‌دهد.
پناهگاه بی پناه
حسن اکبری، مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: در پی پایش هشت ساعته مدیرکل حفاظت محیط زیست استان به همراه معاونین و روسای روسای ادارات حفاظت محیط زیست شهرستانهای استان در پناهگاه حیات‌وحش نایبندان طبس با مشاهدات صورت گرفته از خشک شدن و از بین رفتن پوشش گیاهی منطقه تا تلفات کل و بز، در صورت عدم چاره اندیشی در این خصوص، آینده روشنی در انتظار این پناهگاه نخواهد بود.
وی افزود: پناهگاه حیات‌وحش نایبندان یکی از بکرترین و کم تعارض ترین زیستگاه‌های کشور به لحاظ تعارضات و ورود دام اهلی است، اما متاسفانه خشکسالی‌های طولانی مدت در کنار تغییر اقلیم سبب از بین رفتن بخش عمده‌ای از پوشش گیاهی این پناهگاه وسیع شده است.
اکبری افزود: در پایش‌های به عمل آمده، تلفات پراکنده در جمعیت علفخواران منطقه رخ داده است که اکثر تلفات در کل و بزهای پیر بوده و در پایش به عمل آمده گروهی چند روز گذشته، تنها در یک دره متاسفانه ۶ لاشه تلف شده مشاهده شد که اغلب بالای ۹ سال بودند.
اکبری با اشاره به تلفات مشاهده شده در زیستگاه و تعمیم آن به کل زیستگاه‌های مستعد حضور گونه در پناهگاه مذکور، اظهار کرد: پیش بینی می‌شود شاهد کاهش درصدی از جمعیت در سرشماری سال جاری و در صورت ادامه روند در سال های بعد باشیم.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی با اشاره به این موضوع که می‌توان مشخصا از گرسنگی به عنوان علت اصلی از بین رفتن وحوش در پناهگاه نام برد، اظهار کرد: به منظور بررسی‌های تکمیلی در خصوص علت تلفات در پناهگاه، از یکی از لاشه‌های تازه، نمونه برداری انجام و تحویل دامپزشکی شد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی، اقدامات انجام شده توسط این اداره کل را برای برون رفت از این بحران با توجه به گستردگی وسعت منطقه، کمبود نیرو و اعتبارات کافی ندانست و خواستار تقویت اعتبارات و نیز ابلاغ سریع اعتبارات خشکسالی استان در راستای کمک به عبور از بحران پیش آمده شد.
اکبری اظهار کرد: در استان چهار منطقه حفاظت شده شاسکوه(واقع در شهرستانهای قاین و زیرکوه)، درمیان و سربیشه(واقع در شهرستانهای درمیان و سربیشه)، مظفری(واقع در شهرستانهای فردوس و بشرویه) و آرک و گرنگ(واقع در شهرستان خوسف)، سه پناه گاه حیات وحش تالاب کجی نمکزار(واقع در شهرستان نهبندان)، رباط شور( واقع در شهرستانهای فردوس و بشرویه) و پناهگاه حیات وحش نایبندان (واقع در شهرستان طبس) وجود دارد که بر اساس وضعیت توپوگرافیک و تشکیلات زمین شناسی منجر به پیدایش تنوع بیولوژیک بی نظیر و متنوعی در استان شده است.
وی افزود: اگرچه اغلب مناطق استان دارای اقلیم بسیار خشک است، اما تالاب‌ها و آبگیرهای استان از جمله پناه گاه حیات‌وحش تالاب کجی نمکزار نهبندان علاوه بر پرندگان ساکن همه ساله میزبان جمعیت‌های بزرگ از پرندگان مهاجر از قبیل؛ انواع آبچلیک، حواصیل، باکلان، اردک سرسبز، کشیم، چنگر، پاشلک،خوتکا و … هستند که در مسیر مهاجرتشان در آبگیرهای استان مستقر می‌شوند.
اکبری با اشاره به نقش موثر همه آحاد جامعه در حفاظت و حراست از محیط زیست، اظهار کرد: حفاظت از محیط زیست بیانگر احساس مسئولیت در حفظ ارزش‌های این آب و خاک و نشانه اهمیت قائل شدن برای نسل‌های آینده و ادای دین به باورهای انسانی و اسلامی است که قطعا نیازمند همکاری و همراهی تک تک هم استانی‌ها است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی یادآور شد: لازم است با نهادینه کردن فرهنگ حفاظت از طبیعت و رعایت حقوق حیوانات از دوران کودکی، زمینه علاقه و عشق به طبیعت را در فرزندانمان ایجاد تا با یاری یکدیگر آسیب کمتری به طبیعت وارد آورده و در راستای اهداف توسعه پایدار گام برداریم.
وی افزود: خشکسالی‌ها ورود حیات‌وحش به مزارع و باغات کشاورزان و خسارت در این بخش را افزایش داده و تلاش ما این است که این خسارت‌ها محدود شود؛ حیات وحش به علوفه سبز عادت دارد و وقتی علوفه سبز در مراتع در دسترس نباشد به سمت مزارع و باغات هجوم می‌آورند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی با بیان اینکه تعارض بین انسان و حیات وحش به قدمت عمر انسان وجود داشته است، افزود: در گذشته ورود وحوش به روستاها وجود داشته و بعضا در مزارع اطراف روستاها نگهبان می‌گماردند.
اکبری گفت: در مورد جبران خسارت حیات‌وحش باید فکر اساسی در سطوح بالادستی مبتنی بر یک ظرفیت قانونی انجام شود و در این زمینه قانون شفاف و محکم و اعتبار خاصی در نظر گرفته شود تا بتوانیم بخشی از خسارت‌ها را جبران کنیم.
منبع: ایسنا
